Mở đầu: Khi Sài Gòn chỉ là một khoảng mờ trên bản đồ

Có những buổi chiều đi bộ giữa trung tâm Sài Gòn, tôi ngước nhìn những vòm mái cong cong của Bưu điện Thành phố, ánh nắng loang lổ qua hàng me cổ thụ đường Lê Duẩn, lòng chợt tự hỏi: Ai là người đầu tiên mơ về một thành phố nơi đây?

Trước khi có những đại lộ dài hun hút, trước khi có tiếng chuông ngân vang từ nhà thờ Đức Bà, Sài Gòn từng chỉ là một vùng đất thấp, rạch ngang rạch dọc, những xóm làng mọc lên theo sông nước. Không quy hoạch, không sơ đồ, không kiến trúc.

Rồi người Pháp đến.

Mang theo vũ khí, dĩ nhiên. Nhưng cũng mang theo những bản vẽ, những cây thước và ý niệm về một đô thị – thứ mà người bản xứ khi ấy còn lạ lẫm. Họ không chỉ chinh phục bằng súng đạn, mà bằng chính những nét cọ kiến trúc đầu tiên, họ vẽ nên một Sài Gòn – Paris của phương Đông.

**Giai đoạn 1: 1859 – 1870

Từ thành Gia Định đến thị trấn thuộc địa đầu tiên**

Năm 1859, đại bác nổ vang trên thành Gia Định. Cuộc xâm lược bắt đầu. Nhưng sau làn khói thuốc súng, người Pháp dần hiện lên không chỉ như kẻ chiếm đóng, mà như những kiến trúc sư của một giấc mơ mới: biến đất lầy thành phố thị, biến một làng quê thành “thành phố ánh sáng” bên kia địa cầu.

Họ xây pháo đài, nhà kho, bệnh viện quân sự. Những con đường đất đỏ đầu tiên được mở ra, thẳng băng, chia ô như bàn cờ. Thành phố chưa có tên chính thức, nhưng người ta bắt đầu gọi nó là “Sài Gòn của Tây” – một nơi lạ lẫm, có trật tự, có cột đèn dầu, có lính gác mang mũ sắt.

**Giai đoạn 2: 1870 – 1900

Sài Gòn – Paris thu nhỏ giữa lòng Đông Dương**

Nếu giai đoạn đầu là phác họa, thì ba thập kỷ cuối thế kỷ 19 là lúc người Pháp thật sự vẽ nên Sài Gòn. Không còn là pháo đài quân sự, Sài Gòn trở thành một đô thị quy hoạch – với đại lộ, quảng trường, khu hành chính, nhà thờ, trường học, rạp hát.

• Nhà thờ Đức Bà khánh thành năm 1880, được xây hoàn toàn bằng gạch nhập từ Marseille.
• Bưu điện trung tâm là tuyệt tác kiến trúc giao thoa giữa Gothic và kỹ thuật Pháp, nội thất mang hơi hướng của Gustave Eiffel.
• Tòa Thị Chính (sau này là UBND TP.HCM) rực rỡ sắc vàng – một cung điện nhỏ giữa nắng nhiệt đới.

Người Pháp cho trồng hàng me, hàng sao, quy hoạch hệ thống thoát nước – điều mà không một thành phố Việt Nam nào khi đó có được. Họ không xây ngẫu hứng. Họ vẽ một bản đồ, chia lô từng khu dân cư, tạo thành những khu phố có trật tự, phong cách.

**Giai đoạn 3: 1900 – 1930

Đô thị hóa hiện đại và hình thành bản sắc**

Đây là thời kỳ Sài Gòn đạt đến đỉnh cao kiến trúc đô thị thuộc địa. Người Pháp không chỉ dựng công trình mà còn thiết lập “lối sống Tây phương”: cà phê, rạp chiếu phim, tàu điện, trường học Pháp – Việt.

• Xe điện Sài Gòn – Chợ Lớn bắt đầu hoạt động từ năm 1896.
• Đường ray xe lửa Sài Gòn – Mỹ Tho được khai thông, nối giao thương Nam kỳ lục tỉnh.
• Cảng Sài Gòn hình thành, biến thành phố trở thành cửa ngõ giao thương lớn nhất Đông Dương.

Dưới bàn tay quy hoạch của người Pháp, Sài Gòn bắt đầu biết tận hưởng cuộc sống đô thị: công viên, Thảo Cầm Viên, khách sạn Continental, rạp Eden... Tất cả đều như phiên bản thu nhỏ của Paris, nhưng mang hương rừng phương Nam.

**Giai đoạn 4: 1930 – 1945

Hơi thở cuối cùng và cuộc giao thoa Đông – Tây**

Thập niên 1930 trở đi, người Pháp chuyển từ kiến trúc cổ điển sang kiến trúc Đông Dương – một phong cách do kiến trúc sư Ernest Hébrard khởi xướng: kết hợp mái ngói Á Đông với khung nhà Pháp, tận dụng ánh sáng, thông gió và hài hòa với khí hậu.

• Những biệt thự kiểu mới xuất hiện ở khu Đa Kao, Thị Nghè, Phú Nhuận.
• Một thế hệ kiến trúc sư Việt Nam đầu tiên bắt đầu học nghề và tiếp thu tư tưởng thiết kế từ Pháp.

Nhưng rồi chiến tranh đến. Nhật Bản chiếm Đông Dương năm 1940. Người Pháp mất dần quyền kiểm soát. Các công trình lớn bị gián đoạn. Lần đầu tiên kể từ khi đặt chân đến Sài Gòn, họ trở thành kẻ yếu thế ngay trên đất mà họ từng vẽ nên.

Lời kết: Một bức tranh có nhiều bàn tay

Người Pháp không phải là những người đầu tiên yêu Sài Gòn. Nhưng có lẽ họ là những người đầu tiên nhìn nó như một khung vải trắng, đủ lớn cho một giấc mơ kiến tạo đô thị kiểu châu Âu. Họ đặt những nét cọ đầu tiên, tạo nên bố cục – dù đậm tính thuộc địa – nhưng không thể phủ nhận: nó tạo tiền đề cho một thành phố hiện đại đầu tiên của Việt Nam.

Sau năm 1945, người Pháp dần rút đi. Nhưng bản đồ, cột mốc, tên đường và cả những vòm cong, ô cửa... vẫn còn đó. Người Việt tiếp nối công cuộc xây dựng thành phố – với bản sắc mới, với nỗi đau chiến tranh và khát vọng hồi sinh.

Hôm nay, nếu ai đó đứng trên đường Đồng Khởi, nhìn lên bức tường gạch đỏ nhà thờ Đức Bà, rồi nhìn sang ánh đèn led lung linh của Vincom, sẽ thấy Sài Gòn không bị đứt đoạn. Nó là sự tiếp nối. Một bức tranh có nhiều lớp, nhiều tay vẽ, nhưng đều yêu ánh sáng trên vùng đất này.