Nhân dịp Ngày hội Âm nhạc (Fête de la musique) 21/6 của Pháp, ad xin chia sẻ lại một bài viết chi tiết về những « kiosque à musique » (tạm dịch: chòi nhạc) mà người Pháp đã cho xây dựng tại Việt Nam cách đây hơn 100 năm – những công trình nhỏ nhưng mang ý nghĩa rất lớn trong câu chuyện lịch sử, quy hoạch đô thị và giao lưu văn hóa.

Ngày 21/6 hằng năm, khắp nước Pháp và nhiều thành phố trên thế giới đều náo nhiệt với Fête de la musique – Ngày hội Âm nhạc. Đây không chỉ là một lễ hội, mà còn là một lời mời công khai: “Hãy mang âm nhạc ra đường phố!”. Tinh thần của ngày hội là bất cứ ai cũng có thể chơi nhạc, nghe nhạc, hòa mình vào không gian mở – không vé, không rào chắn, không giới hạn giữa chuyên nghiệp và nghiệp dư. Âm nhạc trở thành món quà chung, làm mềm đi những khoảng cách xã hội và biến quảng trường, công viên, góc phố thành những sân khấu sống động.

Ý tưởng ấy thực ra không phải mới ngày nay mới có. Ở Pháp từ thế kỷ 19, khái niệm kiosque à musique (chòi nhạc) đã xuất hiện như một phần thiết yếu trong quy hoạch thành phố hiện đại. Những chòi nhạc được xây dựng ngay tại công viên, quảng trường, bến tàu, lối đi dạo – vừa làm điểm nhấn mỹ thuật, vừa là sân khấu ngoài trời để các ban nhạc quân đội hoặc dân sự phục vụ công chúng. Âm nhạc trở thành một “dịch vụ công” – dễ tiếp cận, không mất tiền, lan tỏa tinh thần cộng đồng.

Khi mở rộng thuộc địa, người Pháp đã mang luôn triết lý này đến những thành phố họ cai trị. Từ Bắc Phi, Tây Phi, cho đến Đông Dương – chòi nhạc được dựng lên như một biểu tượng của quy hoạch hiện đại, trật tự và cả tham vọng “văn minh hóa” thuộc địa theo chuẩn Pháp. Nhưng đồng thời, nó cũng vô tình mở ra những không gian mới cho sự giao thoa văn hóa: nơi người bản xứ lần đầu nghe kèn đồng châu Âu, nhạc hành khúc, waltz, polka; nơi những nhạc công Việt học ký âm, nhạc lý Tây phương; và sau này tạo ra lớp nhạc sĩ Việt tiên phong trong tân nhạc.

Ở Sài Gòn – thành phố được Pháp quy hoạch để trở thành “Hòn ngọc Viễn Đông” – mô hình chòi nhạc cũng được áp dụng khá sớm. Nguồn tư liệu cũ và lời kể dân gian vẫn nhắc đến ít nhất ba chòi nhạc nổi bật từng tồn tại:

• Ngã tư Nguyễn Huệ – Lê Lợi, trung tâm hành chính – thương mại tấp nập
• Bên trong Thảo Cầm Viên, công viên sinh học – giải trí lâu đời nhất
• Trong khuôn viên công viên Tao Đàn, lá phổi xanh của thành phố

Những chòi nhạc này không chỉ đơn thuần là nơi dựng mái che cho ban nhạc. Chúng là sản phẩm của một tầm nhìn quy hoạch: công viên và quảng trường không chỉ để đi dạo, mà còn là không gian thưởng thức nghệ thuật, nơi chính quyền thuộc địa muốn “dạy” người dân địa phương thói quen văn minh, theo nghĩa Pháp. Âm nhạc quân đội Pháp – vốn được cải cách nhờ sáng chế kèn đồng của Adolphe Sax từ 1845 – vang lên trong công viên Sài Gòn, Hà Nội không chỉ để giải trí mà còn để truyền bá văn hóa Pháp và củng cố quyền lực mềm.

Nhưng câu chuyện không dừng ở đó. Qua thời gian, các chòi nhạc trở thành ký ức tập thể – nơi cha mẹ từng dắt con đi nghe nhạc kèn, nơi thanh niên lần đầu nghe những giai điệu Tây phương, nơi nhen nhóm ước mơ âm nhạc và cả phản tỉnh về quan hệ thuộc địa. Dù nhiều chòi nhạc xưa đã mất dấu, hình ảnh của chúng vẫn còn trong những tấm bưu thiếp cũ, trong ảnh tư liệu, và trong hồi ức người Sài Gòn.

Nhân Ngày hội Âm nhạc 21/6 – khi tinh thần mở cửa, sẻ chia âm nhạc một cách tự do và đại chúng lại được nhắc nhớ – mời mọi người cùng đọc tiếp bài viết dưới đây để nhìn lại câu chuyện những kiosque à musique ở Việt Nam. Một mẩu kiến trúc nhỏ nhưng chất chứa lịch sử đô thị, văn hóa và quyền lực mềm, đồng thời gợi cho chúng ta hôm nay suy nghĩ: làm thế nào để giữ gìn, tái tạo những không gian âm nhạc công cộng – nơi mọi người đều có quyền thưởng thức và cùng nhau tạo ra âm nhạc, không phân biệt địa vị, tuổi tác hay nguồn gốc.