Có những cái tên, qua năm tháng không phai – không phải vì người đời thường nhắc đến, mà vì chính bản thân họ đã viết nên một chương sử rực rỡ, dẫu im lặng.

Đỗ Hữu Vị, người con trai út của Tổng đốc Nam Kỳ, từ Chợ Lớn bôn ba sang trời Âu năm mười bốn tuổi, bước vào đời bằng gươm súng, kết thúc bằng đôi cánh thép giữa chiến địa Somme. Giữa cơn gió lộng Paris, có ai nghe tiếng máy bay rung lên năm 1910, khi một người Đông Dương dám khoác lên mình bộ đồ phi công – thứ vốn dĩ chỉ dành cho người Pháp da trắng?

Anh đã từng bay qua những miền nắng cháy ở Morocco, nơi cát bụi hoang mạc và súng đạn chẳng hề biết thương hoa tiếc ngọc. Những chuyến trinh sát đầu tiên của người gốc Á đã khiến nước Pháp sửng sốt: "Lì lợm, can trường và chính xác." Một tờ báo Pháp thời ấy viết: “Đỗ Hữu Vị bay không phải để làm đẹp cho thuộc địa, mà để nhắc nước Pháp rằng, Đông Dương cũng có người tài.”

Năm 1914, khi cả châu Âu chìm trong máu và khói, anh xin ra trận. Một sĩ quan Pháp da vàng, điều gần như không tưởng thời bấy giờ, đã bay vào vùng đất kẻ thù – mang về những bản đồ chiến lược giúp Pháp giữ thế thượng phong. Một tai nạn suýt đoạt mạng không khiến anh ngưng lại. Khi không còn bay được nữa, anh rời buồng lái để cầm súng. Một lần cuối, tại cánh đồng Somme, giữa đạn pháo mịt mù, người sĩ quan ấy hô lớn, xông lên cùng tiểu đoàn Lê Dương, ngã xuống trong tiếng hô “Vive la France!” và... trong thinh lặng của đất mẹ Việt xa xăm.

Gần một thế kỷ sau, nước Pháp dựng nên Place Đỗ Hữu Vị, một quảng trường trang trọng giữa Paris, nơi giao nhau giữa đại lộ Versailles và phố Louis Blériot – người thầy hàng không năm xưa của anh. Trên tấm bảng đá, hàng chữ khắc bằng tiếng Pháp hiện lên: “Phi công, tử trận tại mặt trận Somme cho đất nước An Nam và cho nước Pháp.”

Không phải ai cũng có một con đường mang tên mình. Và càng hiếm hơn, một người Việt, được nước Pháp khắc ghi như một phần không thể thiếu trong lịch sử cộng hòa của họ.

Có lẽ điều khiến người ta xúc động không chỉ là chiến công, mà là lựa chọn của một người Việt trong thời đại thuộc địa: sống không cúi đầu, học giỏi hơn cả người bản xứ, bay cao hơn những định kiến, và hy sinh như một công dân danh dự.

Ở đâu đó trong lòng nước Pháp, khi hoàng hôn rơi trên cầu Grenelle, những cánh chim mòng biển vẫn sải bay ngang quảng trường mang tên anh. Có thể người qua đường sẽ không biết về anh, nhưng nước Pháp – và cả quê hương này – nên nhớ.

Anh là cánh chim An Nam, đã từng bay giữa trời Âu bằng đôi cánh dũng cảm và một trái tim rực sáng.